ငွက္ဖ်ားေရာဂါ

ကမာၻမွာ ငွက္ဖ်ားေရာဂါျဖစ္သူေပါင္း သန္း ၂၀၀ေက်ာ္ ရွိမယ္လို႕ ခန္႕မွန္းထားပါတယ္။ နွစ္စဥ္ လူတစ္သန္းေလာက္ဟာ ဒီေရာဂါနဲ႕ ေသေၾကပ်က္ဆီးၾကတယ္။ ငွက္ဖ်ားေရာဂါကို အပူပိုင္းေဒသေတြနဲ႕ အပူေလွ်ာ့ပိုင္းေဒသေတြမွာ အဓိကေတြ႕ရတယ္။ ျခင္ေပါက္ဖြားမႈကလည္း ဒီလိုေဒသေတြမွာ မ်ားတာကိုး။ အထူးသျဖင့္ မိုးက်ျပီးစ ေရစီးေရလာ မေကာင္းတဲ့ေနရာေတြမွာ ငွက္ဖ်ားပိုးသယ္ေဆာင္တဲ့ ျခင္ေတြ ေပါက္ဖြားၾကတယ္။ ငွက္ဖ်ားျဖစ္ေစတာက ျခင္မျဖစ္တယ္။ ျခင္မေတြက လူေသြးကို စုပ္ယူျပီး ျခင္ထီးေတြက အပင္ေတြရဲ႕ ဝတ္ရည္ကို စုပ္ယူတယ္။ ငွက္ဖ်ားပိုးဟာ ျခင္ကသာမက ေသြးသြင္းရာကေနတဆင့္ ကူးစက္နိုင္တယ္။ အေမကေန ကေလးကို ကူးစက္ရင္ congenital malaria လို့ ေခၚပါတယ္။ ကိုယ္ဝန္ေဆာင္စဥ္ ငွက္ဖ်ားကူးစက္ခံရရင္ ကေလးအေသေမြးတာ၊ေပါင္မျပည့္တာမ်ိဳး ရွိတယ္။ ငါးနွစ္ေအာက္ကေလးငယ္ေတြ ေသဆံုးမႈဟာ ငွက္ဖ်ားေရာဂါေၾကာင့္ ပိုမ်ားလာတယ္။ ငွက္ဖ်ားေရာဂါကို ေသြးနီဥဆိုင္ရာ မ်ိဳးဗီဇေျပာင္းလဲမႈအခ်ိဳ႕က ခံနိုင္ရည္ရွိတယ္။  သာလာဆီးမီးယားေရာဂါ၊ G6PD ခ်ိဳတ့့ဲျခင္း နဲ႕ ဆစ္ကယ္ဆဲလ္ ေသြးေအားနည္းေရာဂါရွိသူမွာ ေရာဂါပိုးမဝင္ေရာက္နိုင္လို႕ ကာကြယ္ျပီးျဖစ္တယ္။ 

ငွက္ဖ်ားဘာေၾကာင့္ ျဖစ္လဲ

Plasmodium ပါရာဆိုက္ကေန ငွက္ဖ်ားေရာဂါ ျဖစ္ေစတယ္။ အေနာဖလိျခင္မ(female anopheles mosquito)က ငွက္ဖ်ားပိုး plasmodium ပါရာဆိုက္ကို သယ္ေဆာင္ေပးတယ္။ plasmodium ပါရာဆိုက္ဆိုတာ ဆဲလ္တခုတည္းပါတဲ့ ပရိုတိုဇိုးဝါးေကာင္(protozoa) တမ်ိဳးျဖစ္တယ္။ လူေတြမွာ ငွက္ဖ်ားျဖစ္ေစတဲ့ plasmodium ပါရာဆိုက္မွာ အမ်ိဳးအစား ငါးမ်ိဳးရွိပါတယ္။ P. falciparum,P. vivax,P. ovale,P.malariae နဲ႕ P. knowlesi တို႕ျဖစ္ၾကတယ္။ ဒီထဲမွာ အမ်ားဆံုးျဖစ္ေစတာက Plaslodium falciparum အမ်ိဳးအစား ျဖစ္ပါတယ္။ ငွက္ဖ်ားျဖစ္သူရဲ႕ ၇၅ရာခိုင္ႏႈန္းဟာ ဒီပိုးေၾကာင့္ျဖစ္တယ္။  က်န္တဲ့ ၂၅ရာခိုင္ႏႈန္းက Plasmodium vivax ေၾကာင့္ ျဖစ္ေစတယ္။ ဒီထဲမွာ ျပင္းထန္တဲ့ ငွက္ဖ်ားေရာဂါကိုျဖစ္ေစတာလည္း P. falciparum ေၾကာင့္ပါပဲ။ ပိုဆိုးတာက ေဆးမတိုးတာပါ။ အရင္ ေခတ္က အသံုးမ်ားခဲ့တဲ့ chloroquine နဲ႕ sulfadoxine တို႕လို ငွက္ဖ်ားေဆးေတြ မတိုးေတာ့ပါဘူး။ အခုေနာက္ပိုင္းမွာ quinine နဲ႕ mefloquine လိုေဆးေတြကိုပါ မတိုးေတာ့ဘူးဆိုတာမ်ိဳးေတြ ေတြ႕ရွိလာရတယ္။ ဒါ့ေၾကာင့္လည္း ငွက္ဖ်ားေရာဂါဟာ အေသအေပ်ာက္မ်ားတဲ့ ေရာဂါဆိုးဘဝကေန ရုန္းမထြက္နိုင္ေသးတာ ျဖစ္ပါတယ္။ 

ကူးစက္ပံုအဆင့္ဆင့္

ငွက္ဖ်ားေရာဂါအေၾကာင္း သိဖို႕ ငွက္ဖ်ားပိုး ကူးစက္ပံုကို အရင္နားလည္ဖုိ႕ လိုအပ္ပါတယ္။ ျခင္ကိုက္ခံရတဲ့အခါ ေရာဂါပိုးသယ္ေဆာင္တဲ့ ျခင္မရဲ႕ တံေထြးမွာပါတဲ့ ငွက္ဖ်ားပိုး(sporozoite)ဟာ အေရျပားကတဆင့္ ေသြးေၾကာထဲကို ေရာက္သြားပါတယ္။ ဝင္လာတဲ့sporozoiteဟာ ေသြးေၾကာကတဆင့္ အသည္းထဲေရာက္တယ္။ အသည္းထဲေရာက္ရင္  အဲဒီ sporozoiteေတြဟာ asexual နည္းနဲ႕ မ်ိဳးပြားျပီး merozoiteေတြ အမ်ားထြက္လာတယ္။ အသည္းထဲ ပြားမ်ားေနခ်ိန္ထိ ခႏၶာကိုယ္က ဘာလကၡဏာမွ မျပေသးဘူး။ တျဖည္းျဖည္းနဲ႕ အသည္းဆဲလ္ေတြပ်က္ဆီးတဲ့အခါ merozoiteေတြ အျပင္ထြက္လာျပီး ေသြးေၾကာထဲမွာရွိတဲ့ ေသြးနီဥကို ဝင္ေရာက္ကူးစက္ခံရတယ္။ ေသြးနီဥထဲ ေရာက္တဲ့ ငွက္ဖ်ားပိုးေတြ တစတစ ပိုမိုပြားမ်ားလာျပီး ေနာက္ဆံုးမွာ ေသြးနီဥေတြ ဖ်က္ဆီးပစ္ပါတယ္။ ဒီအခ်ိန္မွာ ငွက္ဖ်ားရဲ႕ လကၡဏာေတြ စတင္ျပသပါတယ္။ 

ဒါေပမယ့္ ေသြးေၾကာထဲမွာရွိတဲ့ merozoiteအခ်ိဳ႕ကေတာ့ မရင့္ေသးတဲ့မ်ိဳးဥ(immature gametocyte) အျဖစ္က်န္ရွိေနတယ္။ ေရာဂါပိုးရွိတဲ့လူကုိ ျခင္ကိုက္တဲ့အခါ ေသြးကတဆင့္ပိုး(gametocyte)ပါလာျပီး ျခင္ရဲ႕အူထဲကို ေရာက္လာပါတယ္။ ျခင္မရဲ႕ အူထဲမွာပဲ မ်ိဳးဥဖို(male gametocyte)နဲ႕ မ်ိဳးဥမ(female gametocyte) ေပါင္းစပ္မ်ိဳးေအာင္ျပီး သားဥ(zygote ) ျဖစ္လာတယ္။ သားဥက ရင့္မွည့္လာတဲ့အခါ sporozoite ျဖစ္ျပီး ျခင္ရဲ႕ တံေထြးဂလင္းထဲကို ေရာက္တယ္။ ေရာဂါပိုးရွိတဲ့ ျခင္ကိုက္တဲ့အခါ တံေထြးမွာပါတဲ့ ငွက္ဖ်ားပိုးက လူ႕ခႏၶာကိုယ္ထဲေရာက္ျပီး ငွက္ဖ်ားသံသရာစက္ဝိုင္းက တဖန္ျပန္လည္တယ္။ plasmodium vivaxနဲ႕ ovale က်ေတာ့ တျခားအမ်ိဳးအစားေတြထက္ နည္းနည္းထူးျခားတယ္။ အသည္းထဲမွာေအာင္းေနတဲ့ hypnozoite ပံုစံနဲ႕ ရွိေနတယ္။ တခ်ိန္ခ်ိန္မွာ အသည္းမွာေအာင္းေနတဲ့ hypnozoiteက ျပန္လည္ထၾကြတဲ့အခါ ငွက္ဖ်ားေရာဂါ ျပန္ျဖစ္လာနိုင္တယ္။ အမ်ားအားျဖင့္ ငွက္ဖ်ားျဖစ္ျပီး ၃-၆လအတြင္း ျပန္ထလာရင္ ဒီအမ်ိဳးအစားပိုးေၾကာင့္ ျဖစ္နိုင္တယ္။ 

ငွက္ဖ်ားလကၡဏာမ်ား

ေရာဂါလကၡဏာေတြဟာ ငွက္ဖ်ားပိုးကူးစက္ခံရျပီး ၁-၃ပတ္အတြင္း စတင္ျပသတတ္တယ္။ ကာကြယ္ေဆးၾကိဳေသာက္ထားရင္ အဲဒီထက္ ေနာက္က်ျပီးမွ လကၡဏာျပနိုင္တယ္။ အမ်ားစုဟာ အဖ်ားတက္လိုက္ က်လိုက္ ရွိတယ္။ မဖ်ားခင္ အရင္ဆုံုး ခ်မ္းျပီး တုန္လာတယ္။ ျပီးမွဖ်ားတယ္။ အဖ်ားက်ျပီးရင္ ေခၽြးေတြအရမ္းထြက္လာတယ္။ အဖ်ားတက္တဲ့ ပံုစံက ပိုးေပၚမူတည္ျပီး မတူညီၾကဘူး။ ေယဘုယ်အားျဖင့္ falciparum မွာ တစ္ရက္တခါေလာက္ အဖ်ားတက္တယ္။ vivaxနဲ႕ ovaleမွာ နွစ္ရက္တခါ အဖ်ားပံုမွန္တက္တယ္။ malariaeက်ေတာ့ သံုးရက္တခါ ပံုမွန္ဖ်ားတယ္။ တဆက္တည္း အဆစ္အျမစ္ေတြ ကိုက္ခဲတယ္။ ေခါင္းကိုက္တယ္။ ပ်ိဳ႕ခ်င္ အန္ခ်င္ရွိမယ္။ အသားဝါတာ၊ေသြးအားနည္းတာလည္း ရွိတတ္တယ္။ ပိုဆိုးတဲ့ေရာဂါမ်ိဳးမွာ ဆီးေရာင္ အမည္းေတြသြားတာ၊တက္တာမ်ိဳးထိ ရွိပါတယ္။ ငွက္ဖ်ားပိုးဝင္ျပီး ၁-၃လအတြင္း ဦးေနွာက္ထဲငွက္ဖ်ားပိုးဝင္(cerebral malaria) ျဖစ္နိုင္တယ္။ ကုိယ္အေနအထားပံုမမွန္တာ၊မ်က္လံုးက ပံုမွန္မဟုတ္ပဲ ေစြေစာင္းေနတာ၊ မၾကာခဏတက္တာ၊သတိလစ္တာ မ်ိဳးရွိရင္ cerebral malaria ျဖစ္နိုင္တယ္။ အသက္အႏၲရာယ္စိုးရိမ္ရလို႕ ေဆးရုံတက္ေရာက္ကုသမႈ ခံယူသင့္တယ္။ လူနာကို စမ္းသပ္ၾကည့္ရင္ ေဘလံုးၾကီးတာ၊အသည္းၾကီးတာ၊ေသြးအားနည္းတာ ေတြ႕ရတယ္။ ဂလူးကို႕စ္တိုင္းၾကည့္ရင္ ပံုမွန္ေအာက္ ေတာ္ေတာ္ေလးနည္း ေနတတ္တယ္။ ျမန္မာနိုင္ငံမွာ ခ်မ္းတုန္ဖ်ားတာမ်ိဳးရွိရင္ ငွက္ဖ်ားကို ဦးစားေပးစဥ္းစားရပါတယ္။ ငွက္ဖ်ားရွိတဲ့ေဒသကို သြားဖူးရင္ ငွက္ဖ်ားျဖစ္ဖို့ အခြင့္အလန္း ပိုမ်ားတယ္။ 

ေသြးစစ္ျခင္း

ငွက္ဖ်ားပိုးရွိ၊မရွိသိေအာင္ ေသြးစစ္ရပါတယ္။ အခုေနာက္ပိုင္း ေဆးခန္းမွာ အလြယ္တကူစမ္းသပ္စစ္ေဆးနိုင္တဲ့ rapid diagnosis test ေတြ ေပၚေပါက္ေနပါျပီ။ အေျဖကို မိနစ္ပိုင္းအတြင္း သိနိုင္တယ္။ ဓာတ္ခြဲခန္းေတြမွာေတာ့ blood film နဲ႕ မိုက္ခရိုစကုပ္ေအာက္မွာ ၾကည့္ျပီး သိနိုင္တယ္။ ဒီနည္းနဲ႕ ငွက္ဖ်ားပိုးကို ၇၅-၉၀ရာခိုင္ႏႈန္းထိ ေဖာ္ထုတ္နို္င္တယ္။ အခုေနာက္ဆံုး PCR နည္းနဲ႕ ပိုးရဲ႕ DNAကို စမ္းသပ္နိုင္ပါတယ္။ ေစ်းအားျဖင့္ ပိုၾကီးလာပါတယ္။ 

ငွက္ဖ်ားကုသျခင္း

ျမန္မာနိုင္ငံမွာ အျဖစ္မ်ားဆံုးက plasmodium falciparum ျဖစ္ပါတယ္။ ငွက္ဖ်ားကုတဲ့အခါ ေဆးတမ်ိဳးတည္းေသာက္ရင္ ေဆးယဥ္ဖို႕ အခြင့္အလန္းပိုမ်ားတယ္။ ဒါ့ေၾကာင့္ အနည္းဆံုး ေဆးနွစ္မ်ိဳးေပါင္းေသာက္ရတယ္။Artemesinin combination therapy(ACT)လို႕ ေခၚပါတယ္။ Artemesinin ေဆးတမ်ိဳးကို ပံုေသထားျပီး lumefantrine(သို႕) mefloquine(သို႕) amodiaquine(သို႕) sulfadoxine/pyrimethazine တမ်ိဳးမ်ိဳးနဲ႕ ေပါင္းသံုးတာမ်ိဳး ျဖစ္ပါတယ္။ ေဆးကို သံုးရက္ေသာက္ရတယ္။ သိပ္မဆိုးတဲ့ uncomplicated malariaမွာ ၉၀ရာခိုင္ႏႈန္း ထိေရာက္တယ္။ falciparumမဟုတ္တဲ့ ငွက္ဖ်ားက်ေတာ့ chloroquine တမ်ိဳးတည္းနဲ႕ရပါတယ္။ ဒီထဲမွာမွ vivax အမ်ိဳးအစားက ျပန္ျဖစ္တတ္လို႕ primaquine ေဆးကို နွစ္ပတ္ထည့္ေသာက္ရတယ္။ ျပင္းထန္တဲ့ ငွက္ဖ်ားေရာဂါ(severe malaria)ျဖစ္ရင္ ေသာက္ေဆးနဲ႕မရလို႕ ထုိးေဆးေပးရတယ္။ artesunate (သို႕) artemeter (သို႕) quinine တခုခုကို အေၾကာေဆး(သို့)အသားေဆး ေပးရတယ္။ ေဆးပတ္လည္ေအာင္ေပးျပီး သက္သာလာမွ ေသာက္ေဆးေျပာင္းေပးရတယ္။ ေသာက္ေဆးေျပာင္းတဲ့အခါ ACT ကို သုံးရက္ျပည့္ေအာင္ ဆက္ေသာက္ေပးရတယ္။ ကိုယ္ဝန္ေဆာင္ ပထမသံုးလမွာ ငွက္ဖ်ားျဖစ္ရင္ quinineနဲ႕ clindamycin ကို ေပါင္းသံုးေပးရတယ္။ အကယ္၍ ေနာက္ဆံုးလေတြမွာ ျဖစ္ရင္ ACTကို ေျပာင္းလဲအသံုးျပဳနိုင္တယ္။ ငွက္ဖ်ားေရာဂါကို ေသခ်ာမကုသနုိုင္ရင္ အေသအေပ်ာက္မ်ားလာတယ္။ ေသဆံုးသူရဲ့ ၆၅ရာခုိုင္ႏႈန္းဟာ အသက္(၁၅)နွစ္ေအာက္ အရြယ္ေတြ ျဖစ္ျကတယ္။ ငွက္ဖ်ားေၾကာင့္ ေသဆံုးသူရဲ႕ ၂၀ရာခိုင္ႏႈန္းဟာ ျပင္းထန္တဲ့ cerebral malaria ေၾကာင့္ ျဖစ္ပါတယ္။ ငွက္ဖ်ားေဆးယဥ္ပါးမႈေတြဟာ ေလွ်ာ့ပါးမသြားပဲ ပိုမ်ားလာပါတယ္။ ေဆးေသာက္ျပီး သက္သာလာရင္ အမ်ားစုဟာ ဆက္မေသာက္ေတာ့ပဲ ရပ္ပစ္ၾကတယ္။ အဲဒီကေနပဲ ငွက္ဖ်ားပိုးေတြဟာ တျဖည္းျဖည္း ေဆးယဥ္ပါးလာၾကတယ္။ ေဆးယဥ္ပါးမႈကို တားဆီးဖို႕ မလြယ္ကူတာေၾကာင့္ ကာကြယ္ေရးကို ေလးေပးလုပ္ေဆာင္သင့္တယ္။ 

ကာကြယ္ျခင္း

ငွက္ဖ်ားရွိတဲ့ေဒသကို မသြားမီ ၾကိဳတင္ကာကြယ္ေဆး တိုက္ေကၽြးနိုင္တယ္။ အသံုးမ်ားတဲ့ ကာကြယ္ေဆးေတြက mefloquine နဲ႕doxycycline တို႕ ျဖစ္ၾကတယ္။ atovaquoneနဲ႕ proguanilေဆးနွစ္မ်ိဳးကို လည္း ၾကိဳတင္ေသာက္သံုးျပီး ကာကြယ္နိုင္တယ္။ ငွက္ဖ်ားေရာဂါကို အျမစ္ျပတ္ နွိင္နင္းဖို႕ အေကာင္းဆံုးနည္းက ျခင္နွိမ္နင္းေရးသာ ျဖစ္တယ္။ အထိေရာက္ဆံုးနည္းျဖစ္သလို စရိတ္စက အသက္သာဆံုးလည္း ျဖစ္တယ္။ ျခင္ေတြခုိေအာင္းေပါက္ဖြားနိုင္တဲ့ ေရဆုိး၊ေရပုပ္ေတြက္ု ရွင္းလင္းေပးသင့္တယ္။ ညဖက္ျခင္ကိုက္မခံရေအာင္ ေနထိုင္သင့္တယ္။ ျခင္ေဆး၊ပိုးသတ္ေဆး ျဖန္းရံုသာမက ညအိပ္တဲ့အခါ ျခင္ေထာင္ေထာင္အိပ္တဲ့ အက်င့္မ်ိဳး လုပ္ေဆာင္သင့္တယ္။  အေမရိကားနဲ႕ ဥေရာပေတာင္ပိုင္းမွာ ျခင္နွိမ္နင္းေရးကို ေကာင္းေကာင္းလုပ္နိုင္ခဲ့လို႕ ငွက္ဖ်ားေရာဂါမျဖစ္ေတာ့သေလာက္ ရွားပါးသြားတယ္။ ၂၀၁၂ခုနွစ္က global fundကေန ျခင္အႏၲရာယ္ ကာကြယ္ေရးအတြက္ ေဆးစိမ္ျခင္ေထာင္ သန္း၂၃၀ ေက်ာ္ကို ေဝမွ်ေပးခဲ့တယ္။အခုေနာက္ပိုင္း ငွက္ဖ်ားကာကြယ္ေဆးကိုလည္း စမ္းသပ္တီထြင္ေနျပီး ေအာင္ျမင္မယ့္အလားအလာေတြ ရွိေနတယ္။ ဘယ္လိုပဲျဖစ္ျဖစ္ ကာကြယ္ေဆးမေပၚခင္စပ္ၾကားမွာ ျခင္အႏၲရာယ္နွိမ္နင္းေရးကိုသာ အေလးထားလုပ္ေဆာင္သြားရမွာ ျဖစ္ပါတယ္။ 

ေဒါက္တာ ေအးမင္းထူး

Health Care Journal(1.8.14)